De wetenschappelijke handelseditie van mijn proefschrift is HIER verkrijgbaar.

English summary

Het proefschrift is beschikbaar op / the dissertation can be downloaded at:

https://scholarlypublications.universiteitleiden.nl/handle/1887/3309992

Terribly repulsive but wonderfully vigorous.

Five views on Emmanuel Fremiet’s Gorilla Sculptures (1859-1888)

It is striking that nineteenth-century French sculpture has long been controversial in twentieth-century art historiography. Twentieth-century critics and art historians see France and metropolitan Paris as the cradle of modernity and contemporary art, but the medium of sculpture, ubiquitous in Paris, has often come under fire from them. The roots of this lie partly in the nineteenth century itself, as witnessed for example (meer…)

In de filmpjes over Nederlandse kunstenaars is soms een blik in het atelier te zien. Stills met pogingen om beelden toe te schrijven.

Mari Andriessen (ca. 1977)

Piet Esser (ca. 2003)

Rijksakademie (in steen en brons, 1978)

Charlotte van Pallandt (1979)

In museum Beelden aan Zee (2013)

Cor Hund, Man met vlag (2019)

Cor Hund, Saidjah en Adinda (2022)

Piet Esser (Trailer 2010)

De beeldhouwer 70 jaar oud (1967)

De beeldhouwer 80 jaar (1977)

Nederland herdenkt zijn doden (1953)

Tentoonstelling in Haarlem 2023

9 juni 2023

In haar column Een standbeeld voor iedereen- en dus voor niemand (NRC 3 juni 2023) betoogde Rosanne Hertzberger dat een beeld van iemand die nog nooit iets had gepresteerd, geen plaats verdient in de openbare ruimte. Dat valt te bezien. Maar eerst moet er nog iets uit de weg. Het lijkt erop dat Hertzbergers emoties worden losgemaakt door de toelichting op het beeld, die bol staat van de clichés. Met de opeenstapeling van lelijk geformuleerde doelstellingen, zoals dat de kunstenaar de kijker zou willen bevragen, of bewust zou willen maken, of wil uitdagen opvattingen over kunst in de openbare ruimte te herzien maken de bezorgers van het beeld, inclusief de kunstenaar, het de columniste wel bijzonder makkelijk om te fulmineren tegen dit beeld. Ik begrijp die ergernis aan modernekunstgezwatel heel goed, en een uitstekend tegengif is het lezen van het gehele verzameld werk van Karel van het Reve. 

In één doortrekkende beweging kan Hertzberger vervolgens overgaan naar een bredere observatie, die zij eigenlijk net zo stuitend formuleert als de modernekunstkletskoek: “Dit werk is een product van een maatschappelijke stroming waarin het volstaat om een gemarginaliseerde partij te zijn om sympathie te krijgen.” In deze ene zin zijn zoveel vooronderstellingen verborgen, die moeten worden verduidelijkt, dat één ingezonden brief niet voldoende lijkt om de bedoelde opvatting te fileren. Mijn lezing van de rest van haar stuk is samen te vatten in het volgende. 

Een beeld van een menselijke figuur in de openbare ruimte kan maar één enkele betekenis hebben, en dat is dat deze verbeelde mens het ultieme heldendom vertegenwoordigt. Michiel de Ruyter is de Heldenadmiraal, Willem van Oranje de Heldenstichter van ons Vaderland, Ingenieur Lely op de Afsluitdijk de Held van het Inpolderen. En wat hebben we nu in Rotterdam aan onze fiets hangen? Een gewoon meisje, waarvan kan die mogelijkerwijs de held zijn? 

Het is jammer dat Hertzberger niet iets meer weet van sculptuur. Dan zou ze kunnen begrijpen dat we hier niet alleen te maken hebben met een verbeelding van een meisje, maar ook met een beeld, dat is ingebed in een beeldhouwkunstgeschiedenis, waarin deze discussie al wat langer loopt dan Hertzberger wellicht denkt. Een gewoon meisje, welke idioot haalt het in zijn hoofd om dat als onderwerp te nemen voor een beeld? Een van die idioten was de impressionistische kunstenaar Edgar Degas, die het in zijn hoofd haalde om een beeld te maken, in was, van een danseres uit de Opera. Dat meisje, Marie van Goethem, was bij het maken van zijn beeld 14 jaar oud. Dit beeld, een van de meest gelauwerde van de moderne sculptuur, is opgenomen in de collectie van museum Boymans. In 1881 toonde hij het in de 6e Impressionistische tentoonstelling. Ook toen waren er beschouwers die Degas hekelden, want is dit onderwerp nu een sculptuur waardig? Dit waren de gewone leerlingen van de dansacademie gehuisvest in de Opéra, en sommige van die meisjes prostitueerden zich ook nog eens, al dan niet op aanraden van hun eigen moeder. Kortom, laag theatervolk. Of laat Degas ons nog iets anders zien?

Zelfs in 2017, nog maar een paar jaar geleden, kon men in museum Beelden aan Zee de beelden zien van de Chinese kunstenaar Zhang Dali, die in het fijnste statuaire marmer zeer gewone arbeiders, naakt, in de meest gewone houdingen en bezigheden weergaf. Een mannelijk naakt, met een schokkend gewone fysiek inclusief manbelly, stond op de bus te wachten. Een andere, wat oudere vrouw, was hurkend afgebeeld, omdat zij een plasje aan het doen was. Zo stonden er twintig beelden op het terras. Kortom, de heffe des volks doet niets van belang. Of wil de kunstenaar iets anders laten zien?

Tussen 1881 en 2017 liggen 136 jaar. In die tijd zijn wel meer beelden gemaakt van gewone mensen, maar die kunnen we niet allemaal bespreken. Wat hen allemaal bindt is een positieve duiding van iets, wat Hertzberger negatief en reactionair duidt. Dat iets kan men kort duidelijk krijgen door de volgende techniek. Er wordt eigenlijk steeds een keuze voorgesteld. Wat is heldhaftiger: de slag bij Quatre Bras winnen, of als Marokkaans meisje op de basisschool ondergeadviseerd worden, en toch de HAVO halen? Wat is beter: de atoombom uitvinden of als jong meisje altijd voor je chronisch zieke moeder zorgen? Wat is cooler? Je kleden in een tutu, of je kleden in een joggingbroek? Voor Koning Willem II (de held van Quatre Bras) en de bom bestaan monumenten. De kunstenaar Price doet iets anders.

Hij zet alleen maar een tamelijk teruggetrokken beeld neer van een ontspannen staande jonge vrouw. De discussie die daarna volgt toont aan, dat iedereen altijd maar van alles vindt van de ander, zoals iedereen ook altijd maar wat vindt van een beeld. Nu is dat voor het beeld niet zo erg, maar voor echte mensen wel. Die worden in hun leven gehinderd door de criteria die Hertzberger aanlegt om de sculptuur te beoordelen. Kom je daar doorheen, dan heb je veel overwonnen, zoals Willem II won van Napoleon. Dat is de morele kant. Maar Hertzberger doet nog iets daarbij: zij is zich niet bewust van de kunsthistorische kanten van het beeld, en diskwalificeert zich als bespreker van het beeld. Dat is gewoon jammer, want als je dit beeld zet in het koor van gewonemensenbeeldhouwers, dan hoor je dat Price een bijzondere en indrukwekkende stem heeft gevonden. Heel goed, die joggingbroek en die Nikes.  

Een bericht van de

Dix-neuvièmistes, bijvoorbeeld Jürgen Osterhammel, hebben nog geen beklijvende tijdcode voor de negentiende eeuw gevonden. Het tijdvak is lang en loopt vanaf de late achttiende, als de Franse Revolutie ontstaat tot het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Het is een complexe tijd, waar veel bronnenmateriaal van is overgeleverd. Industrialisatie, kolonialisme en imperialisme, nationalisme, moderniteit en historicisme: allemaal zijn het cruciale verschijnselen die de tijd bepalen. Vernieuwing en terugkijken in de geschiedenis gaan hand in hand, de wereldkaart verandert nog steeds, de ’tijd gaat sneller’ door beter vervoer en snellere fabricageprocessen, nieuwe landen ontstaan uit oude tradities: misschien is een term als 

De Neo-tijd wel een kandidaat voor de negentiende eeuw in al zijn complexiteit, vol vernieuwing en terugkijken, vol met tegenstellingen. 

Klik hier voor de youtube-link.

-Lid AHNCA Association of Historians of Nineteenth-Century Art

-Lid ESNA European Society for Nineteenth-Century Art

-Lid OKBN Overleg kunsthistorische bibliotheken Nederland

-Lid Haags Preventienetwerk (haagspreventienetwerk.nl)

-Lid Koninklijk Oudheidkundig Genootschap

Emmanuel Fremiet, Gorille enlevant une négresse, 1859

  Emmanuel Fremiet, Gorille enlevant une femme, 1887